تبصرةالمتعلمین فی احکام‌الدین (کتاب)تبصرة المتعلمین فی احکام الدین تالیف ابو منصور جمال الدین حسن بن یوسف بن مطهر حلی اسدی معروف به علامۀ حلی (م ۷۲۶ ق). ۱ - اهمیتکتاب تبصرة المتعلمین از آثار مهم فقهی قرن هشتم و از مختصرترین و معروفترین آثار بجای مانده می‌باشد. این کتاب از زمان نگارش مورد توجه فقهای عظام واقع شده و به دلیل جایگاه والا و ویژۀ این کتاب، شروح متعددی بر آن زده شده، تا جایی که آقا بزرگ تهرانی به حدود ۳۰ شرح آن اشاره نموده است. ۲ - مهم‌ترین شروحاز مهم‌ترین این شروح می‌توان این‌ها را نام برد: - شرح آخوند خراسانی (م ۱۳۲۹ ق). - شرح آقا ضیاء الدین عراقی (م ۱۳۶۱ ق). - حاشیۀ سید محمد کاظم یزدی (م ۱۳۳۷ ق). - شرح سید محسن امین حسینی صاحب اعیان الشیعة (م ۱۳۷۱ ق). - شرح سید محسن حکیم (م ۱۳۸۹ ق). از علامۀ حلی گنجینه‌های گران بهای فقهی بجای مانده که بعضی از آنها مفصل و مبسوط مثل «مختلف الشیعة»، «تذکرة الفقهاء» و «منتهی المطلب» و بعضی نیز مختصرتر مثل کتاب مشهور و با ارزش «قواعد الاحکام» و «تحریر الاحکام»، و بعضی نیز بسیار مختصر مثل «ارشاد الاذهان»، «نهایة الاحکام»، «تلخیص المرام فی معرفة الاحکام» می‌باشند. از همۀ این کتاب‌ها مختصرتر «تبصرة المتعلمین» است. این کتاب در حالی که مختصرترین کتاب وی می‌باشد، یک دوره فقه از کتاب طهارت تا دیات است و به سبک فقه فتوایی نوشته شده است. متن بسیار روان و تقسیم بندی دقیق و منظم آن، این کتاب را از سایر آثار علامه متمایز نموده است. ۳ - تاریخ تالیفاز آنجایی که نسخه‌ای از کتاب که در زمان حیات مؤلف نوشته شده باشد موجود نیست و همین طور نام هیچ کدام از کتاب هایش در این کتاب دیده نمی‌شود از تاریخ دقیق تالیف کتاب اطلاع دقیقی در دست نیست. اما با توجه به این که ابن داود حلی، شیخ تقی الدین حسن بن علی کتاب «الجوهرة فی نظم التبصرة» که خلاصۀ تبصرة المتعلمین است، به درخواست سید عبد الکریم بن طاوس (م ۶۹۳ ق) دوست و هم درسی اش تالیف نموده است، می‌توان نتیجه گرفت که اگر تالیف کتابش یک سال قبل از وفات وی در سال ۶۹۲ ق بوده باشد بنابراین ۳۴ سال قبل از وفات علامۀ حلی کتاب «تبصرة المتعلمین» تالیف شده است. ۴ - تاریخ چاپاین کتاب مکررا چاپ شده است. قبل از انقلاب اسلامی یکبار کتاب موجود با تحقیق و تصحیح محمد هادی یوسفی غروی چاپ شده است ولی در هنگام چاپ به وی عرضه نشده است و بعدها وی به اشتباهاتی که در چاپ بوده پی برده است و در این چاپ کامل تر و بی اشکال تر چاپ شده است. کتاب موجود در سال ۱۴۱۱ ق در مؤسسۀ طبع و نشر تابع وزارت ارشاد اسلامی چاپ شده و مصحح آن محمد هادی یوسفی غروی است. همراه با این کتاب «الجوهرة فی نظم التبصرة» تالیف تقی الدین حسن بن داود حلی معاصر با علامۀ حلی نیز چاپ گردیده است. ۵ - نسخههادر الذریعة به دو نسخه اشاره شده که یکی نسخۀ قدیمی مربوط به سال ۷۴۹ ق، از موقوفات مدرسۀ فاضل خان در مشهد مقدس است و دیگری نسخۀ علامه نوری است که به خط علامه نوری در آخر کتاب تایید شده است. در کتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه به ۸ نسخه اشاره شده که قدیمی‌ترین آن همان نسخۀ مربوط به سال ۷۴۹ ق است که در کتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه این نسخه، متعلق به کتابخانۀ نواب ذکر شده است. از نسخه‌های دیگر سه نسخه به کتابخانۀ آستان قدس رضوی، دو نسخه به کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، یک نسخه به کتابخانۀ آیة الله العظمی نجفی مرعشی «قده» و یک نسخه به کتابخانۀ امیرالمؤمنین علیه‌السّلام مربوط می‌باشد. ۶ - نسخه‌های معتبردر چاپ کتاب موجود از نسخه‌های چاپی و خطی متعددی استفاده شده است. نسخه‌ای که در چاپ کتاب اصل و اساس قرار گرفته است نسخۀ متعلق به کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی جمهوری اسلامی ایران است که بر آن اجازه‌ای به خط مؤلف و فرزندش فخر المحققین وجود دارد. این کتاب، جلد پنجم از مجموعه‌ای از ۸ کتاب است که ۴ کتاب آن متعلق به علامه و دو کتاب آن متعلق به فخر المحققین و همین طور کتاب «الجمل و العقود» شیخ طوسی «قده» و رسالۀ خلل در صلاة که احتمالا متعلق به محقق کرکی است. این نسخه در سال ۷۵۹ ق بپایان رسیده است. این نسخه با سایر نسخه‌های چاپی مقایسه شده و اختلاف‌های آنها با این نسخه با عبارت «سائر النسخ» در حواشی کتاب ذکر شده است. ۷ - مطالبکتاب موجود شامل ۱۸ کتاب است که عبارتند از: کتاب‌های طهارة، صلاة، زکاة، صوم، حج، جهاد، متاجر، الاجاره، دیون، هبات، نکاح، طلاق، عتق، ایمان، صید، میراث، قضاء، قصاص. مطالب مطرح شده در کتاب‌ها عبارتند از: کتاب طهارت: مباحث آب‌ها، وضو، غسل، تیمم و نجاسات . کتاب زکاة: مباحث زکاة فطره و خمس. کتاب جهاد: مبحث امر به معروف و نهی از منکر. کتاب متاجر: مباحث ربا، سلف و شفعه. کتاب اجاره: مباحث مزارعه، مساقاة، جعاله، سبق و رمایه، شرکت، مضاربه ، ودیعه، عاریه، لقطه، غصب، احیاء موات. کتاب دیون: مباحث رهن، حجر، ضمان، صلح، اقرار، وکالت. کتاب هبات: مباحث وقوف و وصایا. کتاب طلاق: مباحث خلع و مباراة، ظهار، ایلاء، لعان. کتاب قضاء: کتاب‌های شهادت و حدود. ۸ - شروح و حواشیکتاب «تبصرة المتعلمین» به دلیل ارزش والایی که داشته از ابتدای نگارش مورد توجه فقهای عظام واقع شده و حدود ۴۶ شرح و حاشیۀ فتوایی و غیر آن بر آن زده شده است. حواشی کتاب گاهی دارای اسامی معین و گاهی نیز نام مشخصی ندارند. در صفحۀ ۳۱ از جلد ۶ الذریعة در مورد حواشی کتاب نوشته شده است: علیها حواش فتوائیة کثیرة لکنها مختصرة غیر قابلة للذکر. در صفحۀ ۱۳۳ از جلد ۱۳ الذریعة نیز در مورد شروحی که نام مشخصی ندارند آمده است: و شروحها کشروح بقیة الکتب المهمة حیث ان لبعضها اسماء خاصة، و نحن نذکر هنا ما لم یکن له اسم خاص و نشیر الی مواضع ذکر الباقی. و سپس ۲۲ شرح ذکر شده که چون بعضی از آنان در جلد ۳ صفحات ۳۲۱ تا ۳۲۳ ذکر شده فقط نام کتاب‌هایی که ذکر نشده، آمده است. ۸.۱ - شروح دارای نام مشخصاما شروح و حواشی که دارای نام مشخصی هستند: ۱- صراط الیقین فی شرح تبصرة المتعلمین تالیف شیخ احمد بن زین الدین احسائی (م ۱۲۴۱ ق) ۲- فقه الصادق تالیف سید صادق بن محمود بن صادق روحانی قمی. ۳- ذخیرة الصالحین فی شرح تبصرة المتعلمین تالیف سید حسن بن آقامیر، سمی به محمد باقر موسوی قزوینی [۵]
مستدرکات اعیان، ج۳، ص۲۳۰.
۴- منهج الراغبین فی شرح تبصرة المتعلمین تالیف سید محمد حسین موسوی کشوان ۵- التذکرة تالیف سید ابو القاسم رضوی قمی لاهوری ۶- التذکرة تالیف شرح آقا محمد جعفر بن آقا محمد علی بهبهانی ۷- التذکرة شرح حاج میرزا علی شهرستانی (م ۱۳۴۴ ق) [۱۱]
اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۲۱.
۸- نفائس التذکرة شرح شیخ محمدرضا غروی نجفی ۹- التکملة تالیف شیخ اسماعیل تبریزی ۱۰- تکملة المتاملین تالیف حاج میرزا احمد بن کربلایی بابا اردبیلی (م ۱۳۵۰ ق) [۱۵]
اعیان، ج۲، ص۴۸۴.
۱۱- هدایة المسترشدین تالیف سید محمد تقی کهنوی [۱۸]
اعیان، ج۹، ص۱۹۱.
[۱۹]
اعیان، ج۹، ص۱۹۵.
۱۲- ذخیرة الصالحین فی شرح تبصرة المتعلمین تالیف شیخ محمدرضا بن عباس علی طبسی ۱۳- المرشد تالیف محمد حسین بن علی اکبر خوانساری (زنده در ۱۲۶۳ ق) ۱۴- نصرة المستبصرین تالیف شیخ محمد حسن بن ملا محمد جعفر استرآبادی شریعتمدار ۱۵- المواهب السنیة تالیف علی بن محمد استرآبادی (م ۱۳۶۰ ق) ۱۶- الآیة المبصرة تالیف عباس بن اسماعیل قزوینی (زنده در ۱۳۱۱ ق) [۲۶]
الذریعة، ج۱۷، ص۷۳.
۱۷- قرة العین الناظرین تالیف محمد اسماعیل بن محمد ابراهیم فدایی کزاری (م ۱۲۶۳ ق) ۱۸- آمال المجتهدین تالیف نور الدین علی بن ابو القاسم (زنده در ۱۳۲۷ ق) ۱۹- نهایة التذکرة تالیف شیخ علی بن جواد مرندی نجفی (م ۱۳۷۰ ق) ۲۰- کفایة المحصلین تالیف میرزا محمد علی بن محمد طاهر خیابانی تبریزی (م ۱۳۷۳ ق) ۲۱- اسفار الناظرین فی شرح تبصرة المتعلمین تالیف شیخ علی بن حسن علی خنیزی (م ۱۳۶۳ ق) [۳۲]
اعیان الشیعة، ج۸، ص۲۹۹.
۲۲- شرح صغیر تالیف سید معز الدین مهدی بن حسن بن احمد حسینی قزوینی (م ۱۳۰۰ ق) [۳۳]
الذریعة، ج۱۳، ص۱۳۷.
۲۳- حلیة المجتهدین (شرح متوسط) تالیف سید معز الدین مهدی بن حسن بن احمد حسینی قزوینی ۲۴- بصائر السالکین (شرح کبیر) تالیف سید معز الدین مهدی بن احمد حسینی قزوینی [۳۶]
الذریعة، ج۱۳، ص۱۲۵.
[۳۸]
اعیان، ج۱۰، ص۱۴۵.
۲۵- رسالة اکمال الدین فی شرح تبصرة المتعلمین تالیف محمد باقر بن مهدی بن محمد باقر موسوی قزوینی ۲۶- ازالة الغواسی مدارک الحواشی حواشی سید محمد کاظم یزدی بر تبصرة المتعلمین ۸.۲ - شروح بدون نام مشخصاما شروح و حواشی که نام مشخصی ندارند: ۲۷- شرح تبصرة المتعلمین تالیف زین العابدین ذو المجدین، استاد دانشگاه تهران. ۲۸- شرح تبصرة المتعلمین تالیف ملا محمد شریف بن محمد حسین بن محسن فیض کاشانی. ۲۹- شرح تبصرة المتعلمین تالیف سید محمد علی بن محمد حسین بن اسماعیل حسینی مرعشی معروف به شهرستانی. ۳۰- شرح تبصرة المتعلمین تالیف موسی بن جعفر بن باقر کرمانشاهی (م ۱۳۴۰ ق) ۳۱- شرح تبصرة المتعلمین تالیف ملا محمد مهدی بن محمد سمیع کرمانشاهی ۳۲- شرح استدلالی مختصر بر تبصرة المتعلمین تالیف شیخ محمد فاضل قائینی (م ۱۴۰۵ ق) [۴۴]
مستدرکات اعیان، ج۲، ص۳۰۰.
۳۳- شرح استدلالی تبصرة المتعلمین تالیف آخوند خراسانی صاحب کفایة الاصول (م ۱۳۲۹ ق) [۴۵]
اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۴۷.
۳۴- شرح تبصرة المتعلمین تالیف سید حسن بن اسماعیل حسینی قمی حائری ۳۵- شرح تبصرة المتعلمین تالیف شیخ محمد حسین بن شیخ حسین آل ابی خمسین احسائی (م ۱۳۱۰ ق) ۳۶- شرح تبصرة المتعلمین تالیف میرزا صادق آقا مجتهد تبریزی (م ۱۳۵۱ ق) ۳۷- شرح تبصرة المتعلمین تالیف آقا ضیاء الدین بن آقا محمد عراقی نجفی (م ۱۳۶۱ ق) [۵۰]
مستدرکات اعیان، ج۶، ص۱۸۳.
۳۸- شرح تبصرة المتعلمین تالیف سید عبد الحسین بن یوسف شرف الدین عاملی ۳۹- شرح تبصرة المتعلمین تالیف حاج شیخ علی بن ملا ابراهیم قمی نجفی (م ۱۳۷۱ ق) ۴۰- شرح تبصرة المتعلمین تالیف شیخ عبد الصاحب بن حسن بن صاحب جواهر (م ۱۳۵۶ ق) ۴۱- شرح تبصرة المتعلمین تالیف ملا محمد علی قراچه داغی جد میرزا صادق آقا تبریزی [۵۵]
مستدرکات، ج۷، ص۲۵۸.
۴۲- شرح تبصرة المتعلمین تالیف سید محسن کاظمی اعرجی (م ۱۲۲۷ ق) ۴۳- شرح تبصرة المتعلمین تالیف سید محسن امین بن عبد الکریم حسینی (م ۱۳۷۱ ق) [۵۸]
اعیان الشیعة، ج۵، ص۴۰۴.
۴۴- شرح تبصرة المتعلمین تالیف سید محسن بن سید مهدی طباطبایی حکیم [۵۹]
اعیان الشیعة، ج۹، ص۵۸.
۴۵- شرح تبصرة المتعلمین تالیف محمد بن عاشور کرمانشاهی ۴۶- شرح تبصرة المتعلمین تالیف میرزا علی بن ابو القاسم بن محمد نراقی [۶۱]
مستدرکات اعیان، ج۷، ص۱۶۲.
۴۷- شرح تبصرة المتعلمین تالیف شیخ مرتضی بن حسن مظاهری اصفهانی ۴۸- شرح تبصرة المتعلمین تالیف سید هاشم بن احمد بن حسین احسائی (م ۱۳۰۹ ق) خلاصه، نظم و شعر ۱- ارجوزة فی الفقه تالیف سید حسن بن سید مرتضی یزدی حائری به نام «السرائر المستبصرة فی نظم التبصرة» ۲- التبصرة المنظومة تالیف سید محمد تقی بن اسحاق قمی (م ۱۳۴۴ ق) ۳- الجوهرة فی نظم التبصرة تالیف شیخ تقی الدین حسن بن علی بن داود حلی [۶۷]
الذریعة، ج۵، ص۱۹۱.
۹ - گفتار بزرگان۹.۱ - الذریعةهو فی کتاب فی تمام الفقه علی طریق الفتوی در جای دیگر: من متون الفقه المختصرة علی نحو الفتوی و هی دورة تامة من الطهارة الی الدیات و قد احصی بعض الافاضل مسائلها فی اربعة آلاف علی صغر حجمها و بالنظر لو جازتها و سلاسة عباراتها کثر اهتمام الفقهاء بها منذ عصر المؤلف حتی هذه الاواخر و تولوها بالشرح و التعلیق و الدرس و البحث و هی من الکتب الدراسیة فی مبادی الفقه ۹.۲ - اعیان الشیعةتبصرة المتعلمین فی احکام الدین مطبوع و علیه شروح کثیرة لاهل هذه الاعصار و لنا علیه شرح مختصر مطبوع معه [۷۰]
اعیان الشیعة، ج۵، ص۴۰۴.
در جای دیگر: و التبصرة و هو اخصرها [۷۱]
اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۴۵.
و در جای دیگر: و الف فی المختصرات ثلاثة کتب لا یشبه احدهما الآخر و هی ارشاد الاذهان تداولته الشروح و الحواشی و ایضاح الاحکام اخصر منه و التبصرة لتعلم المبتدئین اخصر منهما [۷۲]
اعیان الشیعة، ج۵، ص۳۹۶.
در جای دیگر به نقل از شاگردش محمد بن علی جرجانی در مقدمۀ شرحش بر مبادی الوصول الی علم الاصول: و له فی الفقه و التدریس کل کتاب نفیس اکبرها التذکرة و اصغرها التبصرة [۷۳]
اعیان الشیعة، ج۵، ص۳۹۷.
در جای دیگر آن: تبصرة المتعلمین فی احکام الدین و علیه شروح کثیرة لاهل هذه الاعصار و لنا علیه شرح مختصر مطبوع معه [۷۴]
اعیان الشیعة، ج۵، ص۴۰۴.
۹.۳ - ریحانة الادبتبصرة المتعلمین فی احکام الدین که بارها در ایران چاپ و شروح بسیاری بر آن نوشته‌اند و این نگارنده نیز شرح مزجی مختصری در دو جلد بر آن نوشته و جلد اولی این شرح در تبریز چاپ شده است... [۷۵]
ریحانة الادب، ج۴، ص۱۶۷- ۱۷۹.
۱۰ - منابع- اعیان الشیعة، ج۵، ص۳۹۶، ص۳۹۷، ص۵، ص۴۰۴. - الذریعة، ج۳، ص۳۲۱ و ۳۲۲، ج۶، ص۳۱، ص۱۳، ص۱۳۳ تا ۱۳۸. - ریاض العلماء، ج۱، ص۳۷۲. - روضات الجنات، ج۲، ص۲۶۹- ۲۸۲. - الکنی و الالقاب، ج۲، ص۴۷۷. - فوائد رضویه، ص۱۲۶. - ریحانة الادب، ج۴، ص۱۶۷- ۱۷۹. - طبقات اعلام الشیعة، ص۵۲، قرن هشتم. - بحار الانوار، ج۱۰۷، ص۵۲. - الاجازة، ص۱۵۵. ۱۱ - پانویس۱۲ - منبعنرم افزار جامع اصول الفقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |